Зат Атоочтор: Кыргыз Тилинде Толук Жол Көрсөткүч

Салам, достор! Бүгүн биз кыргыз тилинин эң бир кызыктуу жана маанилүү бөлүктөрүнүн бири, зат атоочтор жөнүндө сүйлөшөбүз. Эгерде силер ушул темага байланыштуу суроолорду издеп жүрсөңөр, анда туура жерге келдиңиздер! Биз бул макалада зат атоочторду тереңирээк түшүнүп, алардын кыргыз тилиндеги ролун, колдонулушун жана кээ бир өзгөчөлүктөрүн ачып беребиз. Окууну улантыңыз, анткени бул саякат сизге абдан пайдалуу болот деп ишенем!

Зат атооч деген эмне?

Алгач, зат атоочтун аныктамасы менен баштайлы, достор. Кыргыз тилинде зат атооч – бул кандай? Дегеле, ал эмнени билдирет? Абдан жөнөкөй: зат атооч – бул кандайдыр бир затты, кубулушту, окуяны, түшүнүктү, же белгилүү бир нерсенин атын билдирген сөз. Мисалы, "стол", "китепкана", "кыймыл", "сүйүү", "Бишкек" – мунун баары зат атоочтор. Алар биздин тилибиздеги эң көп колдонулган сөз түркүмү болуп саналат. Анткени биз күнүмдүк жашообузда ар кандай нерселерди, адамдарды, жаныбарларды, жерлерди, ойлорду атап, атап жатпайбызбы? Ошол эле учурда, зат атоочтор биздин сүйлөөбүздү, жазуубузду байытат, так жана конкреттүү кылат. Аларсыз биз бири-бирибиз менен эч нерсени тактай алмак эмеспиз. Ар бир зат атооч өзүнүн маанисине жараша конкреттүү же абстрактуу болушу мүмкүн. Мисалы, "таш" – бул конкреттүү зат, аны көрө алабыз, кармай алабыз. Ал эми "акыл" же "бактылуулук" – бул абстрактуу түшүнүктөр, аларды биз сезе алабыз, бирок көрө албайбыз. Зат атоочтордун кыргыз тилинде көптүк, жак, чак сыяктуу грамматикалык категориялары бар. Мисалы, "китеп" – бир китеп, "китептер" – көп китептер. "Менин үйүм" – бул менин үйүм, "сенин үйүң" – сенин үйүң. Мына ушундайча, зат атоочтор биздин тилибиздин негизин түзүп, коммуникациябызды жеңилдетет. Аларды туура колдонуу, туура түшүнүү – бул кыргыз тилин өздөштүрүүнүн эң биринчи кадамы десек болот. Ошондуктан, достор, бул теманы тереңирээк изилдеп, үйрөнүп алалы, анткени ал биздин тил байлыгыбызды кеңейтет.

Зат атоочтордун түрлөрү жана классификациясы

Эми, достор, зат атоочтордун түрлөрү менен таанышып чыгалы. Кыргыз тилинде зат атоочтор бир нече классификацияларга бөлүнөт. Бул бизге аларды дагы так жана тереңирээк түшүнүүгө жардам берет. Биринчиден, аларды жалпы жана өзүнчө (оозеки тилде жалпы жана атайы) деп бөлөбүз. Жалпы зат атоочтор – бул бирдей түрдөгү заттардын жалпы аталышы. Мисалы: мамлекет, шаар, кыз, бала, дарак. Ал эми өзүнчө (атайы) зат атоочтор – бул өзгөчө, белгилүү бир заттын же адамдын аты. Алар чоң тамга менен жазылат. Мисалы: Кыргызстан, Бишкек, Айгүл, Манас, Ала-Тоо. Бул айырманы түшүнүү абдан маанилүү, анткени жазууда чоң тамганын колдонулушу бул жерде абдан чоң роль ойнойт. Экинчиден, зат атоочторду жигит жана жигит эмес деп да бөлсө болот. Бирок бул жерде "жигит" деген сөз жалпы эле адамды же тирүү жанды билдирет, ал эми "жигит эмес" дегенибиз – жансыз нерселерди билдирет. Мисалы: адам, айбан, куш – булар тирүү жанга тиешелүү. Ал эми таш, суу, асман – булар жансыз нерселер. Бул классификация дагы биздин сүйлөөбүздү дагы так кылат. Үчүнчүдөн, биз жигердүү жана жигерсиз зат атоочторду айырмалайбыз. Жигердүү зат атоочтор – бул өз алдынча, активдүү аракет кыла алган заттарды билдирет. Мисалы: бала, мамлекет, уюм. Жигерсиз зат атоочтор – бул өз алдынча аракет кыла албаган, башка бирөө тарабынан аракетке келтирилүүчү заттар. Мисалы: таш, терезе, китеп. Бул классификация тилдин грамматикалык түзүлүшүнө, айрыкча этиштер менен болгон байланышына таасирин тийгизет. Төртүнчүдөн, биз жалпы жана өзгөчө зат атоочторду да айырмалайбыз. Бул биринчи классификацияга окшош, бирок айрым өзгөчөлүктөрү бар. Мисалы, кыз, уй, куш – булар жалпы зат атоочтор. Ал эми Айгүл, Сайкал, Музоо – булар өзгөчө зат атоочтор. Мындан тышкары, зат атоочторду сан жана сапат боюнча да карасак болот. Мисалы, бир, эки, тоо – булар сан. Ал эми сулуу, чоң, кичине – булар сапат. Бул классификациялар бизге зат атоочтордун ар тараптуулугун, алардын тилдеги ордун даана көрсөтөт. Мына ушундайча, достор, зат атоочтордун түрлөрүн билүү, аларды туура классификациялоо – бул кыргыз тилин тереңирээк түшүнүүнүн ачкычы. Ар бир түрүн өзүнчө карап, мисалдар менен бекемдеп алсак, анда биз аларды эч кыйынчылыксыз колдоно алабыз.

Зат атоочтордун грамматикалык өзгөчөлүктөрү

Азыр, достор, биз зат атоочтордун грамматикалык өзгөчөлүктөрүн карайбыз. Кыргыз тилинде зат атоочтор бир катар грамматикалык категорияларга ээ, алар сүйлөмдөгү ролун жана башка сөздөр менен болгон байланышын аныктайт. Бул өзгөчөлүктөр биздин тилди бай жана татаал кылат. Биринчиден, сан. Зат атоочтор жеке же көптүк санда болушу мүмкүн. Жеке сан – бул бир гана затты билдирет, мисалы: китеп, калем, үй. Көптүк сан – бул бирден ашык затты билдирет жана көбүнчө -лар, -лер мүчөлөрү аркылуу жасалат: китептер, калемдер, үйлөр. Бул мүчөлөрдү туура кошуу – абдан маанилүү, анткени туура эмес колдонуу маанини өзгөртүп жибериши мүмкүн. Экинчиден, жак. Зат атоочтор бирчи, экинчи, үчүнчү жакка таандык болушу мүмкүн. Бул таандык мүчөлөр аркылуу көрсөтүлөт. Мисалы: менин үй-үм (1-жак), сенин үй-үң (2-жак), анын үй-ү (3-жак). Эгер көптүк болсо: биздин үй-үбүз, силердин үй-үңөр, алардын үй-лөрү. Бул таандык мүчөлөр зат атоочтун кимге же эмнеге таандык экенин тактайт. Үчүнчүдөн, келип чыгыш (түрлөрү). Бизде зат атоочторду эки негизги топко бөлөбүз: түпкү жана туунду. Түпкү зат атоочтор – бул башка сөз түркүмүнөн жасалбаган, өз алдынча мааниге ээ болгон сөздөр. Мисалы: бала, ай, күн, жер. Туунду зат атоочтор – бул башка сөз түркүмүнө мүчө улоо аркылуу жасалган зат атоочтор. Мисалы: окуучу (окуу-учу), жазуучу (жаз-уучу), кыймыл (кыймыл-дал), сулуулук (сулуу-лук). Бул мүчөлөрдү билүү, аларды туура колдонуу – бул тилди байытуунун бир жолу. Төртүнчүдөн, классификация (класстар). Кыргыз тилинде зат атоочторду дагы классификациялоо бар. Айрым окумуштуулар зат атоочторду класстарга бөлөт. Мисалы, адам, жаныбар, нерсе, кубулуш, түшүнүк жана башкалар. Бул классификация синтаксиске жана сөз жасоого да таасирин тийгизет. Бешинчиден, сөз жасоочу мүчөлөр. Зат атоочтор көбүнчө ар кандай мүчөлөр аркылуу жасалат. Бул тууралуу биз мурда да айттык. Мисалы, -чы, -лык, -чыл, -чылык, -чылдык, -к сыяктуу мүчөлөр зат атоочторду жасоодо активдүү колдонулат. Мисалдар: багбан (бак-бан), балдар (бал-дар), достук (дос-тук), билим (билим-). Зат атоочтордун бул грамматикалык өзгөчөлүктөрүн билүү, аларды туура колдонуу – бул кыргыз тилинде сабаттуу сүйлөп, жазуунун негизи. Эми, достор, бул грамматикалык категорияларды ар бир өзүнчө карап, мисалдар менен бекемдеп алсак, анда биз аларды эч кыйынчылыксыз түшүнүп, колдоно алабыз.

Зат атоочторду колдонууда кетирилген каталар жана аларды оңдоо жолдору

Урматтуу достор, эми зат атоочторду колдонууда кетирилген каталар жана аларды кантип оңдойбуз, ошол тууралуу сүйлөшөлү. Кээде биз, атүгүл кыргыз тилин мыкты билгендер да, зат атоочторду колдонууда кичинекей, бирок мааниси чоң каталар кетиришибиз мүмкүн. Бул каталар биздин сүйлөөбүздү же жазуубузду түшүнүүгө тоскоолдук жаратышы мүмкүн. Андыктан, аларды билүү жана оңдоо абдан маанилүү. Биринчиден, жалпы жана өзүнчө (атайы) зат атоочторду чаташтыруу. Мисалы, кээ бирөөлөр "Манас" эпосунун башкы каарманынын атын "манас" деп кичине тамга менен жазып алышат. Туурасы "Манас" деп чоң тамга менен жазылышы керек. Же болбосо, "адам" деген жалпы сөздү "Адам" деп жазып алуу. Бир эле сөздү ар кандай контекстте туура пайдаланбасак, ал катага айланат. Бул катаны оңдоо үчүн, биз ар дайым бир нерсенин өзгөчө аты болсо, ал чоң тамга менен жазыларын эстеп жүрүшүбүз керек. Экинчиден, көптүк жана жеке санды чаташтыруу. Кээде биз бир эле нерсе жөнүндө сүйлөп жатып, кокустан көптүк сандагы мүчөсүн кошуп алабыз, же тескерисинче. Мисалы, "мага бир китеп керек" деп айтыш керек болсо, "мага бир китептер керек" деп айтып алсак, бул туура эмес. Же "алар бизге жардам беришти" дегендин ордуна "ал бизге жардам берди" десек, ал дагы ката. Бул катаны оңдоо үчүн, сүйлөп жаткан же жазып жаткан нерсебиздин санына көңүл буруу зарыл. Үчүнчүдөн, туура эмес мүчө колдонуу. Зат атоочторго тиешелүү мүчөлөрдү (көптүк, жак, ж.б.) туура эмес жалгасак, ал дагы бир чоң ката. Мисалы, "менин китебим" дегендин ордуна "менин китебиң" деп айтып алуу. Же "алардын машинасы" дегендин ордуна "алардын машиналары" деп айтып алуу. Бул мүчөлөрдү эреже боюнча туура жалганыбызды текшерип туруу керек. Төртүнчүдөн, маанисин түшүнбөй колдонуу. Кээде биз бир зат атоочтун маанисин толук түшүнбөй, аны туура эмес жерге колдонуп алабыз. Мисалы, абстрактуу жана конкреттүү зат атоочторду чаташтыруу. Же эки окшош маанидеги сөздү бири-биринин ордуна колдонуу. Мисалы, "мамлекет" жана "өлкө" деген сөздөрдү ар дайым бирдей эле колдоно берген туура эмес. Бул катаны оңдоо үчүн, ар бир сөздүн маанисин, колдонуу аянтчасын жакшылап үйрөнүү керек. Бешинчиден, сөз тартибинин бузулушу. Зат атоочтор сүйлөмдө өзүнчө бир орунду ээлейт. Алардын жанына туура келбеген башка сөздөрдү коюу же орундарын алмаштыруу да ката болушу мүмкүн. Мисалы, "Кызыл китеп" деп айтыш керек болсо, "китеп кызыл" деп айтып алсак, ал башка маани берет. Мындай каталарды болтурбоо үчүн, кыргыз тилинин сөз тартибин, синтаксисин жакшы билүү зарыл. Мына ушундай каталарды билип, аларды атайылап оңдоп отурсак, биздин сүйлөөбүз, жазуубуз дагы таза, сабаттуу болот. Эң башкысы – көңүл коюу жана көп окуу, көп жазуу!

Зат атоочтор боюнча суроолор жана жооптор

Көпчүлүк достор зат атоочтор боюнча суроолор менен кайрылышат. Алардын айрымдарына бул жерде жооп берүүгө аракет кылабыз. Эгерде силерде дагы суроо болсо, комментарийге жазгыла, биз жооп берүүгө аракет кылабыз!

Суроо 1: Кыргыз тилинде канча түрдүү зат атооч бар?

Жооп: Кыргыз тилинде зат атоочторду ар кандай критерийлер боюнча классификациялоого болот. Биз жогоруда жалпы жана өзүнчө, жигердүү жана жигерсиз, абстрактуу жана конкреттүү сыяктуу классификацияларды карап өттүк. Так санын айтыш кыйын, анткени алар бири-бирине өтүшүп кетиши мүмкүн жана ар кандай окумуштуулардын классификациялары бир аз айырмаланышы мүмкүн. Бирок негизги категорияларды билүү жетиштүү.

Суроо 2: "Ала-Тоо" деген сөз өзүнчө зат атоочпу же жалпыбы?

Жооп: "Ала-Тоо" – бул өзүнчө (атайы) зат атооч. Анткени ал Кыргызстандын аты, белгилүү бир тоо системасынын аты. Ошондуктан ал чоң тамга менен жазылат.

Суроо 3: "Сүйүү", "бактылуулук" деген сөздөр кайсы зат атоочторго кирет?

Жооп: "Сүйүү", "бактылуулук" сыяктуу сөздөр – бул абстрактуу зат атоочтор. Алар конкреттүү нерсе эмес, түшүнүктү, сезимди билдирет.

Суроо 4: "Окуучу" деген сөз кантип жасалат?

Жооп: "Окуучу" – бул туунду зат атооч. Ал "окуу" деген этиштен "-учу" мүчөсүнүн жардамы менен жасалган. Демек, ал иш-аракетти аткарган адамды билдирет.

Суроо 5: Зат атоочторго канча мүчө жалгаса болот?

Жооп: Зат атоочторго сан, жак, жактама, орун-жай, иреттик, топтоо, бөлүү, шек, суроо, карама-каршы, себеп-натыйжа, чектөө, кайталоо, салыштыруу, ой-пикир, максат, сыяктуу көптөгөн мүчөлөр жалгаса болот. Бул мүчөлөр зат атоочтордун маанисин кеңейтип, аларды сүйлөмдө ар кандай ролдордо колдонууга мүмкүндүк берет.

Корутунду

Ошентип, достор, биз зат атоочтор жөнүндөгү саякатыбызды аяктап жатабыз. Биз алардын эмне экенин, кантип классификацияланарын, грамматикалык өзгөчөлүктөрүн жана колдонууда кетирилүүчү каталарды карап өттүк. Биз бул теманы тереңирээк түшүнүүгө аракет кылдык. Эсиңиздерде болсун, зат атоочтор – бул кыргыз тилинин негизи. Аларды туура колдонуу, туура түшүнүү – бул тилди үйрөнүүнүн эң маанилүү кадамы. Биздин тил байлыгыбызды кеңейтип, сүйлөөбүздү, жазуубузду дагы да байытсак болот. Эгерде силерде дагы суроолор, ойлор болсо, биз менен бөлүшүп койгула. Биз ар дайым сиздерге жардам берүүгө даярбыз! Жаңы темалар менен кийинки жолугушууларда көрүшкөнчө, саламатта калыңыздар!