Кыргыз Тили: Тыбыштар Жана Тамгалар Боюнча Оңой Жол

Салам, достор! Бүгүн биз кыргыз тилинин эң негизги, бирок кээде чаташтырган бир темасын – тыбыштар менен тамгаларды талкуулайбыз. Көпчүлүк учурда, биз аларды бир эле нерсе деп ойлоп калабыз, бирок чындыгында алардын ортосунда чоң айырма бар, досум. Тил үйрөнүүдө, же жөн эле өз тилиңизди тереңирээк түшүнүүдө бул айырмачылыкты билүү абдан маанилүү. Бул макала кыргыз тилиндеги тыбыштардын жана тамгалардын татаал дүйнөсүн оңой, түшүнүктүү жана кызыктуу кылып түшүндүрүп берүүнү максат кылат. Ошондуктан, эгер сиз кыргыз тилиндеги сөздөрдү туура айтууга, туура жазууга же жөн гана анын ички логикасын түшүнүүгө кызыкдар болсоңуз, анда туура дарекке келдиңиз. Келгиле, эч кандай татаал терминдерге баш оорутпай, жөнөкөй тил менен баарын талдап чыгабыз!

Тыбыш деген эмне?

Тыбыш, достор, бул биз оозубуздан чыккан, кулагыбыз менен уккан үн. Жөнөкөй сөз менен айтканда, бул сүйлөө органыбыздын жардамы менен пайда болгон жана аба аркылуу тараган үн термелүүсү. Ооба, дал ошондой! Аны биз айтабыз жана укабыз. Мисалы, сиз "апа" деп айтканыңызда, оозуңуздан "а", "п", "а" деген үч тыбыш чыгат. Бул тыбыштардын ар бири өзүнчө үн, жана алардын ар биринин өзүнүн өзгөчөлүгү бар. Тыбыштарды илимий жактан фонетика деген тармак изилдейт. Фонетика бул тил илиминин бир бөлүгү, ал тилдеги үндөрдүн пайда болуу жолдорун, алардын акустикалык касиеттерин жана кабыл алуусун изилдейт.

Кыргыз тилиндеги тыбыштар, башка тилдердегидей эле, үнсүз жана үндүү болуп эки негизги топко бөлүнөт. Үндүү тыбыштар – бул үн байламталарынын катышуусу менен, абанын ооз көңдөйүнөн эч тоскоолдуксуз чыгышынан пайда болгон тыбыштар. Алар созулма жана күчтүү болот, анткени абанын агымы эч кандай тоскоолдукка учурабайт. Кыргыз тилинде а, э, и, о, ө, у, ү тыбыштары үндүү болуп саналат. Алардын ар биринин өзүнүн уникалдуу мүнөзү бар. Мисалы, "а" тыбышын айтканда, оозубуз кенен ачылып, тилибиз ылдыйкы жаакта жатат. Ал эми "ү" тыбышын айтканда, эринибиз алдыга созулуп, тилибиз алдыңкы жаакка жакындайт. Бул үндүү тыбыштар кыргыз тилинин үн байлыгынын негизин түзөт. Алар сөздөрдүн маанисин, анын ичинде уңгулардын жана мүчөлөрдүн маанисин аныктоодо чоң роль ойнойт. Кыргыз тилинин негизги өзгөчөлүктөрүнүн бири болгон сингармонизм (үн татаалдыгы) дал ушул үндүү тыбыштарга байланыштуу экенин да айта кетүү керек. Бул эреже боюнча, бир сөздүн ичиндеги бардык үндүү тыбыштар же катуу же жумшак болушу керек. Мисалы, "бала" десек, экөө тең катуу, ал эми "көлмө" десек, экөө тең жумшак. Мындай өзгөчөлүк кыргыз тилине өзгөчө обон берип, аны башка тилдерден айырмалап турат.

Ал эми үнсүз тыбыштар болсо, абанын ооз көңдөйүнөн чыгышына кандайдыр бир тоскоолдуктар (тил, эрин, тиштер аркылуу) пайда болгондо жаралат. Мисалы, "п" тыбышын айтканда эриндерибиз биригип, абаны тосуп, анан күч менен чыгарат. "К" тыбышын айтканда, тилибиз жогорку таңдайга тийип, абанын жолун тосот. Кыргыз тилинде б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ тыбыштары үнсүз болуп эсептелет. Бул үнсүз тыбыштар сөздүн түзүлүшүндө маанилүү ролду ойнойт жана алар сөздөрдүн ритмикасын, анын угулушун аныктайт. Кээ бир үнсүздөр (мисалы, "ң") кыргыз тилине гана мүнөздүү болуп, аны үйрөнгөндө атайын көңүл бурууну талап кылат. "Ң" тыбышын айтканда, тилибиздин арткы бөлүгү жогорку таңдайга тийип, мурун аркылуу үн чыгат. Бул орус тилиндеги "нг" айкалышына окшош, бирок кыргызчада бир тыбыш катары эсептелет.

Тыбыштардын дагы бир кызыктуу жагы – алар дайыма эле бирдей айтылбайт. Сүйлөө темпине, интонацияга, жана айланасындагы башка тыбыштарга жараша бир тыбыштын айтылышы бир аз өзгөрүшү мүмкүн. Мисалы, "кандай" деген сөздү тез айтканда "кандай" деп, жай айтканда бир аз башкача угулушу мүмкүн. Мындай өзгөрүүлөр тилдин жашоочулугун жана ийкемдүүлүгүн көрсөтөт. Ошентип, тыбыш бул жандуу, динамикалуу, биздин оозубуздан чыккан жана кулагыбызга угулган үн экенин унутпагыла, достор. Бул биздин баарлашуубуздун негизи, досум.

Тамга деген эмне?

Эми, тамга жөнүндө сөз кылалы. Эгер тыбыш биз уккан жана айткан нерсе болсо, анда тамга – бул биз көргөн жана жазган нерсе. Тактап айтканда, тамга – бул тыбыштарды жазууда колдонулуучу графикалык белги. Башкача айтканда, бул досум, кагаз бетинде же экранда турган символ. Ар бир тилдин өзүнүн алфавити бар, жана ошол алфавиттеги белгилерди биз тамга деп атайбыз. Кыргыз алфавити кириллицага негизделген жана 36 тамгадан турат. Бул тамгалар кыргыз тилиндеги 40тан ашык тыбышты чагылдырат. Ооба, дал ошондой, тыбыштын саны тамганын санынан көп! Бул абдан маанилүү айырмачылык, достор.

Тамгалардын негизги милдети – бул сөздөрдү жана сүйлөмдөрдү жазуу аркылуу маалыматты сактоо жана жеткирүү. Эгер тамгалар болбосо, биз ойлорубузду жазып калтыра алмак эмеспиз, жана муундан муунга билим өткөрүп берүү өтө татаал болмок. Демек, тамгалар – бул тилдин жазуу түрүндөгү пайдубалы. Ар бир тамганын өзүнүн формасы бар, жана ал белгилүү бир тыбышты же тыбыштарды билдирет. Бирок, жогоруда айтылгандай, бир тамга дайыма эле бир тыбышка туура келе бербейт. Кээде бир тамга эки тыбышты билдирет, кээде бир тыбыш бир нече тамга менен берилет (мисалы, орус тилинен кирген сөздөрдө). Кыргыз тилинде негизинен бир тамга бир тыбышка туура келген учурлар көп, бирок чет тилдерден кирген сөздөрдө же кээ бир үндүү тамгалардын атайын айтылышында айырмачылыктар келип чыгат.

Мисалы, кыргыз алфавитиндеги "я" тамгасын алалы. Бул тамга сөздүн башында же үндүү тыбыштардан кийин келгенде эки тыбышты – й жана а тыбыштарын (й+а) билдирет. Мисалы, "жаңы" деген сөздөгү "я" тамгасы [йа] болуп окулат. Ошондой эле "ю" тамгасы (й+у), "е" тамгасы (й+э) жана "ё" тамгасы (й+о) да эки тыбышты билдирет. Бул жерде биз тамга менен тыбыштын ортосундагы айырманы даана көрүп жатабыз. Бир тамга = эки тыбыш деген формула пайда болуп жатат, досум. Мындай өзгөчөлүктөр кыргыз тилин үйрөнүүдө өзгөчө көңүл бурууну талап кылат. Анткени туура айтылыш жана туура жазылыш үчүн бул эрежелерди билүү абдан маанилүү.

Кыргыз тилиндеги тамгалардын тартиби алфавит деп аталат. Алфавитти билүү – бул кичинекей кезибизден баштап үйрөнгөн эң биринчи нерселердин бири. Ал сөздөрдү сөздүктөн табуу, маалыматты иреттөө жана жазуу эрежелерин сактоо үчүн абдан зарыл. Тамгалар жөн гана белгилер эмес, алар биздин ойлорубузду, сезимдерибизди жана билимдерибизди визуалдык формада сактаган күчтүү куралдар. Демек, тамгалар туруктуу, жазуу үчүн колдонулган, стандартташтырылган символдор топтому. Аларсыз биздин маданиятыбыз, тарыхыбыз жана келечегибиз толук болмок эмес. Тамгалар – бул жазуу маданиятынын негизи, досум.

Кыргыз тилиндеги тыбыштар жана тамгалар: Негизги айырмачылык

Ошентип, достор, эми биз тыбыш менен тамганын негизги айырмачылыгына токтолобуз. Бул жерде негизги айырма абдан жөнөкөй: тыбыш – бул биз уккан жана айткан үн, ал эми тамга – бул биз көргөн жана жазган белги. Көңүл бургула: тыбыштарды биз оозеки кепте колдонобуз, ал эми тамгаларды жазуу кебинде колдонобуз. Мисалы, "үй" деген сөздү алалы. Биз "үй" деп айтканыбызда, кулагыбызга [ү] жана [й] деген эки тыбыш угулат. Бирок биз аны жазганда "үй" деген эки тамганы колдонобуз. Демек, бул жерде эки тыбыш – эки тамгага туура келди. Бирок ар дайым эле андай боло бербейт, балдар.

Кыргыз тилинде тыбыштардын саны (40тан ашык) тамгалардын санынан (36) көп экенин жогоруда айтып кеттик. Бул эмнени билдирет? Бул, кээ бир учурларда бир тамга бир нече тыбышты билдириши мүмкүн, же тескерисинче, бир тыбыштын айтылышы бир нече тамганын айкалышы аркылуу берилиши мүмкүн дегенди билдирет. Бирок кыргыз тилинин фонетикасы орус тилине же англис тилине салыштырмалуу "кантип жазылса, ошондой окулат" принцибине көбүрөөк жакын. Ошондуктан, кыргыз тилинин орфографиясы жана орфоэпиясы (туура жазуу жана туура айтуу эрежелери) абдан логикалуу жана жөнөкөй. Бирок, албетте, өзгөчөлүктөрү да бар.

Мисалы, "ж" тамгасын карап көрөлү. Кыргыз тилинде "ж" тамгасы эки башка тыбышты билдириши мүмкүн. Байыркы кыргыз сөздөрүндө ал көбүнчө [дж] деген тыбышты билдирет, мисалы, "жаңы", "жумуш", "жол". Бул тыбыш аффриката деп аталат, башкача айтканда, эки тыбыштын бирдей биригүүсүнөн пайда болгон бир тыбыш сыяктуу угулат. Ал эми орус тилинен кирген сөздөрдө "ж" тамгасы көбүнчө [з] тыбышына окшош, жумшагыраак [ж] тыбышын билдирет, мисалы, "журнал", "гараж". Мына, достор, бир эле тамга, бирок эки башка тыбыш! Бул жерде контекстти билүү маанилүү. Кайсы сөздүн кайсы тилден киргенин билүү туура айтууга жардам берет.

Дагы бир мисал: "у" тамгасы. Көбүнчө ал үндүү тыбыш катары колдонулат, мисалы, "уй", "уулу". Бирок кээ бир сөздөрдө "у" тамгасы үнсүз тыбыш катары да колдонулушу мүмкүн, мисалы, "уу" дегенде [уу] эки үндүү тыбыш. Бирок "у" тамгасынын өзү кээде "в" тыбышына окшош (лабиалдашкан, эриндер менен айтылган) үнсүз тыбышты да жаратышы мүмкүн, айрыкча орус тилинен кирген сөздөрдө "вагон" сыяктуу. Бирок бул кыргыз тилинин таза фонетикасына эмес, кирме сөздөргө тиешелүү өзгөчөлүк.

Мындан сырткары, кыргыз тилинде үндүү тыбыштардын созулма (узун) айтылышы бар. Мисалы, "тоо" (гора) жана "то" (заполни) деген сөздөрдөгү "о" тыбышынын айтылышында айырма бар. "Тоо" дегенде "о" тыбышы бир аз узагыраак айтылат. Бул жерде жазууда "оо" деп эки тамга менен берилгени менен, фонетикалык жактан ал бир гана узун үндүү тыбыш болуп саналат. Бул дагы тамга менен тыбыштын ортосундагы айырманы даана көрсөтөт. Ошентип, бир нече тамга бир тыбышты билдириши мүмкүн дегенге мисал болду. Бул нюанстарды билүү туура окууга жана туура жазууга жардам берет, ошондой эле сөздөрдүн маанисин туура түшүнүүгө өбөлгө түзөт.

Кыскача айтканда, достор, тыбыш бул үн, ал эми тамга бул символ. Алар бири-бири менен тыгыз байланышта, бирок ар башка функцияны аткарышат. Тилдин оозеки жана жазуу түрүн бириктирип турган көпүрө десек болот. Бул айырманы түшүнүү кыргыз тилин өздөштүрүүнүн ачкычы болуп саналат, балдар.

Кыргыз тилиндеги үндүү тыбыштар жана алардын тамгалары

Келгиле, анда, кыргыз тилиндеги үндүү тыбыштарга жана аларды билдирген тамгаларга тереңирээк токтололу. Кыргыз тилинде 9 үндүү тыбыш бар, алар: а, э, и, о, ө, у, ү, ы, е/я/ю/ё. Бирок алфавитте а, э, и, о, ө, у, ү, ы деген 8 тамга гана негизги үндүүлөрдү билдирет. "Е, я, ю, ё" тамгалары кээде эки тыбышты (үндүү + й) билдиргендиктен, аларды өзүнчө карап чыгуу зарыл.

Негизги үндүү тыбыштар:

1. А: Бул ачык, катуу үндүү тыбыш. Мисалы, "_а_лма", "_а_та", "_а_ба". Тилдин абалы арткы жаакта, ооз кенен ачылат.
2. Э: Бул ачык, жумшак үндүү тыбыш. Мисалы, "_э_не", "_э_шик", "_э_л". Тилдин абалы алдыңкы жаакта, ооз бир аз тар.
3. И: Бул жабык, жумшак үндүү тыбыш. Мисалы, "_и_лим", "_и_диш", "_и_т". Тил алдыга, жогору көтөрүлөт.
4. О: Бул ачык, катуу, эриндүү үндүү тыбыш. Мисалы, "_о_й", "_о_чок", "_о_тун". Эриндер тегеректенип, алдыга созулат, тил арткы жаакта.
5. Ө: Бул ачык, жумшак, эриндүү үндүү тыбыш. Мисалы, "_ө_мүр", "_ө_зөн", "_ө_рдөк". Эриндер тегеректенип, алдыга созулат, тил алдыңкы жаакта.
6. У: Бул жабык, катуу, эриндүү үндүү тыбыш. Мисалы, "_у_руу", "_у_чак", "_у_рук". Эриндер "О" сыяктуу тегеректенип, бирок ооз тар.
7. Ү: Бул жабык, жумшак, эриндүү үндүү тыбыш. Мисалы, "_ү_й", "_ү_кү", "_ү_мүт". Эриндер "Ө" сыяктуу тегеректенип, бирок ооз тар.
8. Ы: Бул жабык, катуу, эриндүү эмес үндүү тыбыш. Мисалы, "_ы_р", "_ы_лак", "_ы_сык". Тил арткы жаакта, ооз бир аз кысылган. Бул тыбыш көпчүлүк европа тилдеринде жок болгондуктан, чет өлкөлүктөр үчүн айтуу бир аз кыйынчылык жаратышы мүмкүн.

Бул 8 тамга кыргыз тилиндеги негизги 8 үндүү тыбышты билдирет. Бирок, жогоруда айткандай, кээде алардын айтылышы узун же кыска болушу мүмкүн, бул сөздүн маанисин өзгөртөт. Мисалы, "күл" (смейся) жана "көөл" (зола) деген сөздөрдү алалы. Биринчисинде кыска "ү", экинчисинде узун "ү" бар. Жазууда бул "көөл" деп берилгени менен, айтылышында бир эле узун тыбыш. Бул кубулушту фонемалык узундук деп атайбыз. Кыргыз тилинде 9 узун үндүү фонема бар: аа, ээ, ии, оо, өө, уу, үү, ыы. Бирок алар 8 негизги үндүү тамганын эки жолу кайталанышы менен жазууда берилет. Демек, "аа" дегенде эки тамга, бирок бир узун тыбыш дегенди түшүнөбүз. Бул жерде тамганын саны тыбыштын санынан көп деген кырдаал келип чыгат, достор.

Ал эми "е, я, ю, ё" тамгалары жөнүндө айтсак:

• Е: Көбүнчө сөздүн башында же үндүү тыбыштан кийин келгенде [й+э] тыбыштарын берет. Мисалы, "_е_ти" [йети], "ба_е_р" [байэр]. Башка учурларда [э] тыбышын берет. Мисалы, "жеңе" [жеңе].
• Я: Сөздүн башында же үндүү тыбыштан кийин келгенде [й+а] тыбыштарын берет. Мисалы, "_я_ш" [йаш], "а_я_нт" [айант].
• Ю: Сөздүн башында же үндүү тыбыштан кийин келгенде [й+у] тыбыштарын берет. Мисалы, "_ю_лдуз" [йулдуз], "да_ю_л" [дайул].
• Ё: Сөздүн башында же үндүү тыбыштан кийин келгенде [й+о] тыбыштарын берет. Мисалы, "_ё_н" [йон], "рай_ё_н" [район].

Бул төрт тамга орус тилинен кирген сөздөрдү жазууда жана айтууда активдүү колдонулат жана алар аркылуу кыргыз тилинин тыбыштык системасына жаңы айкалыштар кирген, бирок кыргыздын өз сөздөрүндө "й" жана үндүү тыбыштардын айкалышы менен берилет. Мисалы, "кой" деген сөздү [кой] деп айтабыз, бирок "коё" деп жазганда "ко_ё_" тамгасы эмес, "ко_й_о" деп жазабыз. Бул таза кыргыз сөздөрүндө "е, я, ю, ё" тамгаларынын ордуна "й" менен үндүү тамгалар айкалышы колдонуларын көрсөтөт.

Демек, кыргыз тилиндеги үндүү тыбыштар абдан бай жана ар түрдүү, алар сөздөрдүн маанисин өзгөртүүдө, үн татаалдыгын түзүүдө жана сүйлөөнүн обонун аныктоодо маанилүү роль ойнойт. Аларды туура айтуу жана туура жазуу кыргыз тилин билүүдөгү эң маанилүү кадамдардын бири, досум.

Кыргыз тилиндеги үнсүз тыбыштар жана алардын тамгалары

Эми болсо, үнсүз тыбыштарга жана алардын тамгаларына токтолобуз. Кыргыз алфавитинде 22 үнсүз тамга бар. Бирок кыргыз тилинде андан көп үнсүз тыбыштар бар, анткени кээ бир тамгалар ар кандай контекстте ар башка тыбышты берет, же орус тилинен кирген сөздөрдүн таасири астында кыргыз тилинин фонетикалык системасына жаңы үнсүз тыбыштар кошулган.

Кыргыз тилиндеги үнсүз тыбыштарды негизинен айтылышына карай төмөнкүдөй топторго бөлсөк болот:

1. Эринчил үнсүздөр (лабиалдык): Булар эриндердин жардамы менен пайда болот.

   • П: "П" тамгасы [п] тыбышын билдирет. Мисалы, "_п_алван", "_п_ахта". Демилгелүү, каткалаң.
   • Б: "Б" тамгасы [б] тыбышын билдирет. Мисалы, "_б_ала", "_б_алык". Демилгелүү, жумшак.
   • М: "М" тамгасы [м] тыбышын билдирет. Мисалы, "_м_ал", "_м_аксат". Мурун аркылуу айтылат.
   • Ф: "Ф" тамгасы [ф] тыбышын билдирет. Мисалы, "_ф_абрика", "_ф_ильм". Көбүнчө орус тилинен кирген сөздөрдө кездешет.
   • В: "В" тамгасы [в] тыбышын билдирет. Мисалы, "_в_агон", "_в_акыт". Көбүнчө орус тилинен кирген сөздөрдө кездешет, кыргыздын өз сөздөрүндө "б" же "у" болуп өзгөрүшү мүмкүн.

2. Тил алды үнсүздөр (алды тилчилик): Булар тилдин учу же алдыңкы бөлүгү менен пайда болот.

   • Т: "Т" тамгасы [т] тыбышын билдирет. Мисалы, "_т_аш", "_т_амак". Каткалаң.
   • Д: "Д" тамгасы [д] тыбышын билдирет. Мисалы, "_д_арак", "_д_асторкон". Жумшак.
   • С: "С" тамгасы [с] тыбышын билдирет. Мисалы, "_с_уу", "_с_өз". Ышкырык.
   • З: "З" тамгасы [з] тыбышын билдирет. Мисалы, "_з_аман", "_з_ымга". Ышкырык.
   • Л: "Л" тамгасы [л] тыбышын билдирет. Мисалы, "_л_апылда", "_л_оокум". Жалтырак.
   • Н: "Н" тамгасы [н] тыбышын билдирет. Мисалы, "_н_ан", "_н_ур". Мурун аркылуу айтылат.
   • Р: "Р" тамгасы [р] тыбышын билдирет. Мисалы, "_р_ахмат", "_р_ух". Титиреген.
   • Ш: "Ш" тамгасы [ш] тыбышын билдирет. Мисалы, "_ш_айман", "_ш_ар". Ышкырык.
   • Ж: "Ж" тамгасы, жогоруда айткандай, эки башка тыбышты берет. Кыргыздын өз сөздөрүндө [дж] (мисалы, "жакшы"), орус тилинен кирген сөздөрдө [ж] (мисалы, "журнал"). Бул жерде бир тамга эки тыбышты билдирип жатканын даана көрөбүз.

3. Тил орто үнсүздөр (орто тилчилик): Булар тилдин ортоңку бөлүгү менен пайда болот.

   • Й: "Й" тамгасы [й] тыбышын билдирет. Мисалы, "_й_ыл", "_й_өнөкөй". Бул тыбыш үндүүлөргө жакын, бирок үнсүз.

4. Тил арткы үнсүздөр (арткы тилчилик): Булар тилдин арткы бөлүгү менен пайда болот.

   • К: "К" тамгасы [к] тыбышын билдирет. Мисалы, "_к_ол", "_к_өз". Каткалаң.
   • Г: "Г" тамгасы [г] тыбышын билдирет. Мисалы, "_г_үл", "_г_үлдө". Жумшак.
   • Ң: "Ң" тамгасы [ң] тыбышын билдирет. Мисалы, "_ң_ылда", "_ң_ара". Кыргыз тилине мүнөздүү, мурун аркылуу айтылган үнсүз. Бул тыбыш англис тилиндеги "sing" сөзүндөгү "ng" сыяктуу.

5. Башка үнсүздөр:

   • Х: "Х" тамгасы [х] тыбышын билдирет. Мисалы, "_х_алк", "_х_абар". Көбүнчө орус тилинен же араб тилинен кирген сөздөрдө колдонулат.
   • Ц: "Ц" тамгасы [ц] тыбышын билдирет. Мисалы, "_ц_ирк", "_ц_ентр". Орус тилинен кирген сөздөрдө.
   • Ч: "Ч" тамгасы [ч] тыбышын билдирет. Мисалы, "_ч_ай", "_ч_ырак". Бул да [тш] сыяктуу аффриката.
   • Щ: "Щ" тамгасы [щ] тыбышын билдирет. Мисалы, "_щ_етка". Орус тилинен кирген сөздөрдө.

Бул тизмеде кыргыз тилиндеги үнсүз тамгалар жана алардын негизги тыбыштары көрсөтүлдү. Бирок, ар бир үнсүз тыбыштын айланасындагы башка тыбыштарга жараша өзүнүн варианттары болушу мүмкүн. Мисалы, "к" тыбышы үндүү тыбыштардын катуу же жумшак болушуна жараша эки башка фонемалык вариантта айтылат. "Кол" дегенде катуу "к", ал эми "көл" дегенде жумшак "к" болот. Бул кыргыз тилинин сингармонизм эрежесинин дагы бир көрүнүшү.

Демек, үнсүз тыбыштар да абдан маанилүү жана алар сөздөрдүн туура айтылышын камсыз кылат. Кээ бир үнсүз тыбыштардын бир нече тамга менен (мисалы, орусчадан кирген "ц", "щ", "ф" ж.б.) же бир тамганын бир нече тыбышты билдириши (мисалы, "ж") аларды үйрөнүүдө өзгөчө көңүл бурууну талап кылат. Кыргыз тилиндеги үнсүздөрдү туура өздөштүрүү, досум, сүйлөөңүздү табигый жана түшүнүктүү кылат. Бул фонетикалык татаалдыктарды билүү – чыныгы мастер болууга жол ачат.

Эмне үчүн бул маанилүү?

Жакшы, достор, биз тыбыш менен тамганын ортосундагы айырманы, алардын кыргыз тилиндеги өзгөчөлүктөрүн кенен талкууладык. Эми эң негизги суроого жооп берели: Эмне үчүн бул билим биз үчүн маанилүү? Бул жөн гана илимий кызыгуу эмес, балдар, бул күнүмдүк жашоодо, баарлашууда жана тилди өздөштүрүүдө абдан чоң практикалык мааниге ээ эмеспи.

Биринчиден, туура айтуу жана туура жазуу үчүн. Эгер сиз тыбыш менен тамганын айырмасын түшүнбөсөңүз, сөздөрдү туура эмес айтып же туура эмес жазып калышыңыз мүмкүн. Мисалы, "тоо" (гора) жана "то" (заполни) деген сөздөрдүн мааниси бир гана "о" тыбышынын узун же кыска айтылышына жараша өзгөрүп жатат. Эгер сиз "тоо" дегенди кыска айтып койсоңуз, анда сөз таптакыр башка мааниге ээ болот, башкача айтканда, "толтур" деген маанини берип калышы мүмкүн. Же "ал" (возьми) жана "аал" (кровь - бул сөз колдонулбайт, анын ордуна "кан" колдонулат, бирок фонетикалык мисал үчүн ылайыктуу) деген сөздөрдүн айырмасы. Жазууда "а" тыбышын эки жолу кайталоо менен узун үндүүнү билдирип, маанини өзгөртөбүз. Мындай нюанстарды билүү сиздин кебиңизди так жана түшүнүктүү кылат. Туура айтуу бул сиздин сүйлөгөнүңүздүн эң маанилүү компоненти, анткени ал угуучуга ойуңузду так жеткирүүгө жардам берет.

Экинчиден, сүйлөөнүн табигыйлыгын жогорулатуу үчүн. Кыргыз тилинин өзүнө мүнөздүү үн татаалдыгы (сингармонизм) бар. Бул эрежени билүү жана сактоо сиздин сүйлөгөнүңүздү "таза кыргызча" угулуп, табигый кылат. Эгер сиз катуу үндүү сөздөрдө жумшак үндүүлөрдү же тескерисинче колдонсоңуз, анда сиздин кебиңиз чет элдик акцент менен угулуп калышы мүмкүн. Тыбыштардын өзгөчөлүгүн түшүнүү сизге мындай каталардан алыс болууга жардам берет. Сөзсүз түрдө, сингармонизм кыргыз тилинин "музыкасы" болуп саналат, досум, жана бул музыканы туура ойноо үчүн үндүүлөрдүн бири-бирине болгон таасирин билүү абдан маанилүү.

Үчүнчүдөн, окуу жана жазуу көндүмдөрүн өркүндөтүү үчүн. Балдар, тамгалар бизге маалыматты окууга жана жазууга мүмкүндүк берет. Тыбыштарды тамгаларга туура дал келтирүүнү үйрөнүү ылдам окуу жана так жазуу үчүн абдан маанилүү. Кээ бир учурларда бир тамга эки тыбышты билдирерин же бир тыбыштын жазууда эки тамга менен берилерин билүү, катасыз жазууга жана окуп жаткан текстти туура түшүнүүгө өбөлгө түзөт. Бул өзгөчө "е, я, ю, ё" тамгаларына жана узун үндүүлөрдү жазууга тиешелүү. Бул эрежелерди өздөштүрүү менен, сиз тексттерди окуп жатканда маанисин бурмалабайсыз жана өз ойлоруңузду жазуу жүзүндө толук кандуу жеткире аласыз. Мындай билим сизди сабаттуу кылат, эмеспи.

Төртүнчүдөн, тилди тереңирээк түшүнүү үчүн. Тыбыштар жана тамгалар – бул тилдин "атомардык" бөлүкчөлөрү. Алардын кантип иштээрин түшүнүү тилдин жалпы түзүлүшүн, анын грамматикасын жана лексикасын тереңирээк түшүнүүгө негиз түзөт. Бул фонетикалык билимдер сөздүн түзүлүшүн (уңгу, мүчө), алардын маанисин, сөздөрдүн өзгөрүшүн (морфология) жана сүйлөмдүн курулушун (синтаксис) түшүнүүгө жардам берет. Бул тилдин "скелетин" түшүнүү сыяктуу, балдар. Канчалык негизин жакшы билсеңиз, ошончолук тилди эркин колдоно аласыз.

Бешинчиден, тил үйрөнүүчүлөр үчүн абдан маанилүү. Эгер сиз кыргыз тилин чет тил катары үйрөнүп жатсаңыз, тыбыш менен тамганын айырмасын эрте түшүнүү сиздин үйрөнүү процессиңизди жеңилдетет жана натыйжалуу кылат. Кыргыз тилинин фонетикалык өзгөчөлүктөрүн, мисалы, "ң" тыбышын же үндүү тыбыштардын узундугун туура өздөштүрүү сизди жергиликтүү калкка жакындатып, баарлашууда тоскоолдуктарды азайтат. Бул сиздин тилди өздөштүрүү жолуңуздагы эң чоң кадамдардын бири, досум!

Жыйынтыктап айтканда, тыбыштар жана тамгалар жөнүндөгү билим – бул жөн гана терминологияны билүү эмес. Бул биздин күнүмдүк баарлашуубуздун сапатын жогорулатуучу, өзүбүздүн ойлорубузду так жана түшүнүктүү жеткирүүгө жардам берүүчү, ошондой эле кыргыз тилинин байлыгын жана кооздугун толугу менен ачууга мүмкүнчүлүк берүүчү маанилүү курал. Ошондуктан, бул теманы жеңил ой менен карабагыла, достор, ага көңүл буруп, тереңирээк изилдеңиздер!

Корутунду

Ошентип, достор, биз бүгүн кыргыз тилиндеги тыбыштар менен тамгалар дүйнөсүнө кызыктуу саякат жасадык. Эсиңиздерде болсун: тыбыш – бул биздин оозубуздан чыккан жандуу үн, биз аны айтабыз жана угабыз. Ал эми тамга – бул ошол үндү кагаз бетинде же экранда чагылдырган графикалык белги, биз аны жазабыз жана көрөбүз. Алардын саны дайыма эле бирдей боло бербейт, жана дал ушул айырмачылыктар кыргыз тилинин өзгөчөлүгүн жана кооздугун түзөт. Кыргыз тилинин үндүү жана үнсүз тыбыштарынын ар биринин өзүнүн уникалдуулугу бар экенин, айрыкча сингармонизм эрежеси тилге өзгөчө обон берип турганын унутпагыла.

Бул айырмачылыкты түшүнүү сизди жөн гана тил үйрөнүүчү эмес, тилдин чыныгы билгичи кылат. Туура айтуу, туура жазуу, тексттерди түшүнүү жана жалпысынан кыргыз тилин тереңирээк өздөштүрүү үчүн бул билим абдан маанилүү. Ошондуктан, бул теманы жөн эле өтүп кетпей, аны менен иштеп, практикада колдонгула. Көбүрөөк окугула, көбүрөөк уккула, көбүрөөк сүйлөгүлө – ошондо гана кыргыз тилинин бардык сырларын ача аласыз, досум. Ийгилик сизге!