Қазақстан Қала Атаулары: Ақтау, Целиноград, Астана Тарихы
Кіріспе: Қала атауларының құпиясы
Сәлем, достар! Бүгінгі әңгімеміз өте қызықты әрі маңызды тақырыпқа арналмақ – ол біздің Қазақстанның ірі қалаларының атауларының қалай пайда болып, қалай өзгергендігі туралы. Қала атаулары жай ғана бір сөз емес, олар әрбір елді мекеннің тарихын, мәдениетін, саясатын, тіпті халқының тағдырын бойына сіңірген, уақыттың сынынан өткен айнасы десек те болады. Олар бізге өткен дәуірлер туралы сыбырлап, келешектің қандай болғанын меңзейді. Әр қаланың атында өзіндік бір аңыз, өзіндік бір құпия жатыр. Міне, осы бір құпиялы дүниеге үңіліп, біз бүгін Қазақстанның үш бірдей танымал қаласы – Ақтау, Целиноград (кейін Ақмола, Астана, Нұр-Сұлтан, қайтадан Астана болған қала) – осы атаулардың терең тарихи тамырларына үңілмекпіз. Бұл қалалардың атауларының өзгеруі ел тарихының маңызды кезеңдерімен тікелей байланысты, сондықтан оларды білу, түсіну біздің еліміздің қалыптасу жолын түсінуге септігін тигізеді. Бұл, расымен де, елеулі өзгерістерді бастан өткерген тарихымыздың бір бөлігі. Қала атауларының трансформациясы арқылы біз еліміздің әр кезеңдегі даму бағытын, идеологиялық өзгерістерді және ұлттық сананың оянуын айқын көре аламыз. Әрбір атау өз артында бір дәуірді, бір оқиғаны жасырып тұр. Осы жолы біз осы атаулардың астарында жатқан терең мағыналар мен оқиғаларды ашуға тырысамыз. Қала атаулары – ол тек географиялық нүктелерді белгілеу ғана емес, сонымен қатар ұрпақтан-ұрпаққа берілетін рухани мұра. Олай болса, әңгімемізді бастайық, достар!
Ақтау: Каспий жағасындағы "Ақ Тау"
Шевченкодан Ақтауға дейін: Атаудың өзгеріс тарихы
Ақтау қаласының тарихы – бұл, шынымды айтсам, қазақ жеріндегі ерекше даму жолының жарқын мысалы. Каспий теңізінің жағасында орналасқан бұл керемет қала, негізінде, кеңестік дәуірдегі өндірістік қажеттіліктерден туындаған. 1961 жылы қаланған бұл қалаға бастапқыда ерекше бір атау берілген еді – Шевченко. Иә, дұрыс естідіңіздер, атауы украиндық белгілі ақын, суретші Тарас Шевченконың құрметіне қойылған. Шевченко ХІХ ғасырда патша үкіметі тарапынан осы Маңғыстау аймағына жер аударылып, бес жылдай (1850-1857) осында қызмет еткен. Оның осы өлкеге қатысы болғанымен, қазақ даласының төсіндегі жаңа қалаға оның есімінің берілуі советтік идеологияның бір көрінісі еді. Қаланың салынуының басты себебі – Маңғыстау түбегінде табылған уран кен орындарын игеру және осы өндірістің жұмысшыларын орналастыру болды. Бұл жерде тек уран ғана емес, мұнай мен газ өндірісі де қарқынды дамыды, сол себепті Шевченко қаласы Кеңес Одағының маңызды энергетикалық және өндірістік орталықтарының біріне айналды. Қала құрылысы жоспарлы түрде жүргізілді, сол кездегі сәулет өнерінің ең озық үлгілері қолданылды. Аумақтық дамуы өте жылдам болды, жаңа тұрғын үйлер, инфрақұрылымдар салынды. Бірақ, достар, бұл атаудың тарихи-мәдени тұрғыдан қазақ жеріне қаншалықты сай екендігі туралы пікірталастар көп болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін, 1991 жылы Қазақстанның өзіндік тарихы мен ұлттық құндылықтарына оралу кезеңі басталды. Сол кезде көптеген қалалар мен елді мекендердің атаулары өзгертілді. Шевченко қаласы да бұл үрдістен тыс қалмады. Ол Ақтау деп қайта аталды. Бұл атаудың тарихи мәні зор: «Ақтау» сөзбе-сөз «ақ тау» немесе «ақ жартас» дегенді білдіреді. Бұл атау қаланың Каспий теңізінің жағасындағы ақ борлы жартастардың арасында орналасқандығын өте дәл сипаттайды. Сонымен қатар, «ақ» сөзі қазақ халқы үшін тазалық, адалдық, жарықтық сияқты оң мағыналарды білдіретін қасиетті түс болып табылады. Демек, Ақтау атауы қаланың географиялық ерекшелігін ғана емес, сонымен қатар оның жаңа, таза келешегіне деген үмітті де білдірді. Бұл өзгеріс тек атау ауыстыру ғана емес, ол ұлттық сананың жаңғыруының, тәуелсіздік символының бір көрінісі болды. Бүгінде Ақтау – Қазақстанның ірі мұнай-газ орталығы, Каспий теңізіндегі маңызды порт қаласы, және әрине, еліміздің экономикалық дамуына үлкен үлес қосып отырған аймақтық орталық. Оның заманауи сәулеті, теңіз жағалауындағы сұлулығы көптеген туристерді де тартады. Осылайша, Шевченкодан Ақтауға дейінгі жол – бір елдің өткені мен бүгінгісін байланыстыратын өте маңызды әрі өнегелі тарих, достар. Бұл атау өзгерісі арқылы қала өзінің шынайы қазақстандық келбетін тапты деп толық сеніммен айта аламыз.
Целиноград/Ақмола/Астана: Есіл бойындағы тарих керуені
Ақмолинскіден Целиноградқа: Тың игеру дәуірінің мұрасы
Есіл өзенінің жағасындағы қаланың тарихы – бұл ең көп атау ауыстырған, әрі Қазақстан тарихындағы ең маңызды өзгерістерге куә болған елді мекендердің бірі. Оның бастапқы атауы – Ақмолинск. Бұл атау, достар, 1830 жылы осы жерде салынған Ақмола бекінісінен шыққан. «Ақмола» сөзінің өзі «ақ мол» немесе «ақ қасиетті жер», «ақ зират» деген мағыналарды білдіреді, ол аймақтағы әктас шөгінділерімен немесе жергілікті тарихи зираттармен байланысты болуы мүмкін. ХІХ ғасырда бұл бекініс сауда жолдарының қиылысында орналасқандықтан, ірі сауда орталығына айналып, қала мәртебесін алды. Алайда, қаланың тарихындағы ең түбегейлі өзгеріс Кеңес Одағы кезеңінде орын алды, әсіресе 1950-жылдардың ортасынан бастап. Бұл кезеңде Никита Хрущевтің бастамасымен ауқымды Тың игеру кампаниясы басталды. Тың игеру – Қазақстанның солтүстік облыстарындағы миллиондаған гектар тың және тыңайған жерлерді ауыл шаруашылығына енгізуді көздеген алып жоба еді. Осы батыл, бірақ күрделі жобаның орталығына Ақмолинск қаласы айналды. 1961 жылы Ақмолинск қаласының атауы тың игерудің маңыздылығын көрсететін Целиноград деп өзгертілді. «Целиноград» сөзі орыс тілінде «тың жер қаласы» деген мағынаны береді. Бұл атау Кеңес Одағының идеологиялық тұрғыдан ерекше маңызы бар қаласы екенін көрсетті. Миллиондаған адамдар Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен осы аймаққа көшіп келді, бұл демографиялық құрамына үлкен әсер етті. Қала ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өңдеудің ірі орталығына айналды. Целиноградтың дамуында жаңа инфрақұрылымдар, тұрғын үйлер, мәдени ошақтар салынды. Бұл кезең Қазақстанның экономикасына бір жағынан өнімділік әкелсе, екінші жағынан экологиялық проблемалар мен жергілікті халықтың мәдени ерекшеліктерінің ескерілмеуі сияқты мәселелерді де тудырды. Дегенмен, Целиноград – бұл тек бір атау ғана емес, ол Кеңестік Қазақстанның маңызды бір бетін, оның ауыл шаруашылығындағы әлеуетін және сол дәуірдің күрделі әрі қайшылықты сипатын айқын көрсететін тарихи мұра. Бұл кезең қаланың қазіргі келбетін қалыптастыруда шешуші рөл атқарды десек, артық айтқандық емес. Ақмолинскіден Целиноградқа дейінгі жол – бұл Қазақстанның тың игеру науқанымен біте қайнасқан, ауыр да, даулы да, бірақ сонымен бірге ұлттық тарихымыздың ажырамас бөлігі болып табылатын бір кезеңінің жарқын символы, достар. Осы атаулардың өзгерісі арқылы біз Кеңес Одағының үстемдігін және оның Қазақстанға тигізген әсерін анық бақылай аламыз.
Ақмоладан Астанаға, одан кейін Нұр-Сұлтанға, қайтадан Астанаға: Елорданың тағдыры
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, 1990-жылдары Целиноград қаласының тарихында жаңа, маңызы орасан зор кезең басталды. Ұлттық сананың оянуымен және ұлттық құндылықтарға оралумен Целиноград атауының Кеңестік дәуірдегі мағынасы енді архаикалық болып көрінді. Сондықтан, 1992 жылы қалаға тарихи, қазақтың байырғы атауы – Ақмола қайтарылды. Бұл атау бұрынғы «Ақмолинск» атауының түпнұсқасы болып табылады және «ақ мола», «ақ қасиетті жер» дегенді білдіреді, бұл қазақ халқының рухани құндылықтарымен үндестік тапты. Бірақ, бұл тек бастамасы ғана еді, достар. 1997 жылы Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен еліміздің астанасын Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы тарихи шешім қабылданды. Бұл шешімнің бірнеше себебі болды: Алматының сейсмикалық қауіпті аймақта орналасуы, кеңестік кезеңнен қалған орталықтандыру қағидаттары, сондай-ақ географиялық тұрғыдан Қазақстанның қақ ортасында орналасқан Ақмоланың елді біріктіруші рөлін күшейту ниеті. Бұл шешім үлкен батылдықты талап етті және көптеген сарапшылардың күмәнін тудырды. Дегенмен, қазақ халқының бірлігін, ұлттық рухын нығайту үшін бұл қадам өте маңызды болды. 1998 жылы, жаңа астана ресми түрде жарияланған кезде, Ақмола қаласының атауы тағы да өзгертіліп, Астана болып аталды. «Астана» сөзінің өзі қазақ тілінде «астана», «бас қала» дегенді білдіреді. Бұл атау қаланың жаңа мәртебесін, жаңа рөлін айқын көрсетті. Бұдан кейін, Қазақстанның жаңа астанасының қарқынды дамуы басталды. Әлемдік деңгейдегі сәулетшілердің қатысуымен футуристік, заманауи ғимараттар салынды: Бәйтерек, Хан Шатыр, Пирамида, т.б. Астана қысқа мерзімде аймақтың ең ірі саяси, экономикалық және мәдени орталығына айналды. Ол жай ғана қала емес, ол тәуелсіз Қазақстанның жетістіктерінің, оның болашаққа деген ұмтылысының символына айналды. Астананың жылдам өсуі мен дамуы әлемнің назарын аударып, көптеген халықаралық іс-шараларға (мысалы, ЭКСПО-2017) алаң болды. Алайда, 2019 жылы Қазақстан тағы бір атау өзгерісіне куә болды. Елдің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қызметінен кеткеннен кейін, оның құрметіне астананың атауы Нұр-Сұлтан болып өзгертілді. Бұл шешім, әрине, қоғамда әртүрлі пікірлер тудырды. Біреулер мұны қазақ тарихындағы елеулі тұлғаға деген құрмет деп санаса, екіншілер қала атауының жиі ауысуына алаңдаушылық білдірді. Алайда, тарихтың дөңгелегі тоқтамайды. 2022 жылы, Қазақстандағы ішкі саяси өзгерістерден кейін, халықтың сұранысын ескере отырып, астанаға Астана атауы қайта қайтарылды. Бұл соңғы өзгеріс қоғамдық пікірдің маңыздылығын және тарихи атауларға деген құрметтің қайта оралғанын көрсетті. Міне, достар, бұл қаланың Ақмолинскіден Целиноградқа, Ақмолаға, Астанаға, Нұр-Сұлтанға, және қайтадан Астанаға дейінгі жолы – бұл Қазақстанның өткені мен бүгінгісін, оның саяси және мәдени эволюциясын айқын көрсететін, өте күрделі әрі бай тарих. Бұл атаулардың әрқайсысы бір дәуірдің тынысын, бір халықтың ұмтылысын бойына сіңірген нағыз тарихи мұра десек те болады.
Қала атаулары: Ел тарихының айнасы
Бүгінгі әңгімеміздің қорытындысында, достар, біз талқылаған Ақтау, Целиноград (Ақмола, Астана) қалаларының атауларының өзгеру тарихы – бұл жай ғана сөздердің ауысуы емес. Бұл – үлкен бір елдің, ұлттың тарихи жолының, оның тәуелсіздікке ұмтылысының, ұлттық болмысын іздеуінің айқын көрінісі. Әрбір атау өз артында бір дәуірді, сол дәуірдің идеологиясын, саясатын, экономикалық бағытын және, ең бастысы, сол кездегі адамдардың тағдырын жасырып тұр. Біз Ақтаудың Шевченкодан қалай Ақтауға айналғанын, яғни кеңестік өндіріс орталығынан тәуелсіздік символына қалай айналғанын көрдік. Бұл өзгеріс қаланың географиялық ерекшелігімен қатар, оның жаңа ұлттық мағынаға ие болғанын көрсетті. Ал Ақмолинскіден Целиноградқа, одан Ақмолаға, Астанаға, Нұр-Сұлтанға, және қайтадан Астанаға айналған қаланың тарихы – бұл тіпті күрделірек әрі маңыздырақ жол. Бұл қала Тың игеру дәуірінің куәгері, содан кейін тәуелсіз Қазақстанның жаңа астанасы, оның болашаққа деген ұмтылысының жарқын символына айналды. Әрбір атау өз кезегінде елдің саяси, экономикалық және мәдени дамуының маңызды кезеңдерін көрсетті. Бұл атаулардың өзгерісі арқылы біз ұлттық сананың эволюциясын, тарихи әділеттілікке деген ұмтылысты және халықтың өз тамырына оралуын айқын бақылай аламыз. Мұндай тарихи деректерді білу, оларды келесі ұрпаққа жеткізу – біздің ортақ міндетіміз. Себебі, өз тарихын білген, оны қадірлеген халық қана мықты әрі рухани бай бола алады. Қала атаулары – ол тек картадағы жазу ғана емес, ол біздің кім екенімізді, қайдан шыққанымызды және қайда бара жатқанымызды айтып тұратын үнсіз куәгерлер. Олар біздің ұлттық кодымыздың маңызды бөлігі. Сол үшін, достар, осы атаулардың астарындағы терең мағынаны түсініп, оны қастерлей білейік! Рахмет!